Recep Cengiz- 12 Ocak 2020 Çocuklarımızın “çalışkan”, “başarılı”, sporcularımızın “yetenekli”, “becerili”, “üretken” olmalarını isteriz ama “çok zeki” sözlerinin anlamı farklıdır. Peki “zekâ nedir?”

Bu ve benzeri soruların yanıtında en önemli değerlendirme çocuklar için “matematik ve fen bilimleri”ne akıl erdirmek, sporcular için “teknik” ve “taktik” becerilere sahip olunmasıdır. Bu çocukta “matematik zekâsı var”, bu sporcu “çok teknik” dendiği zaman akan suların durması, başka bir kanıta gerek kalmadan çocuk ve sporcunun “çok zeki” olduğunun onaylanmasıdır. Ancak bu her insanın zekasını olumlu yönde kullanacağı anlamına gelmez.

Toplum ve spor yaşamının zorlukları istenmedik (toplumsal norm, yasa ve kurallara aykırı) davranışlara neden olabilir. Kişinin ahlak anlayışı/bilgisi ile davranışları arasında uyum bozulabilir. Sporcular amaçlarına ulaşmak için rakibine kasıtlı tekme atmak gibi kural ve etik dışı davranışlara başvurabilir. Bu güçlükleri aşmak için Jean Piaget ‘in dediği gibi “ne yapacağınızı bilmediğiniz zamanlarda kullandığınız bir şey ‘Zekâ‘dır¹. Tam bu noktada uygulamadan kaynaklanan sorunların toplumsal yaşama olumsuz yansıması düşünüldüğünde ‘hangi zekâ?’ sorusunun cevabına ihtiyaç duyulur².

Dolayısıyla kaynaklarda tanımı çok iyi bilinen zekânın ne anlama geldiği hakkında çok net bilgiler veriliyor, fakat nasıl olacağı belirtilmiyor. Bu yüzden zekanın bazı göstergeleri olan çevreye uyum yeteneği, bağımsız ve mantıklı düşünebilme, öğrenme, problem çözme ölçüsü ve kavrama gücünü olumsuz kullanabilir^3.4. Çünkü, madalyonun öteki yüzü vardır; insanlar ihtiyaçlarını karşılarken, dünyayı "olduğu gibi" değil, "zekâ sınırları ölçüsünde" algılamasının neden olduğu (Nasreddin Hoca’nın dediği gibi ‘kılıfına uydurarak’) kuralsız, düşüncesiz, ilkesiz, sorumsuz ve açgözlü yaşamı tercih etmesi, devamında kurnaz, bencil, dengesiz, duyarsız, saygısız veya saldırgan bir karaktere dönüşmesidir.

Toplumsal yaşamda sıkça karşımıza çıkan kara mizah görüntülerinin sıradanlaştığı, kurnazlığın zekâ ile yer değiştirdiği günümüzde;

$1-         Şike yaparak kazanmak “Sportif zekâ”

$1-         Pandemi var diye ‘ölünün kefeninden para çalmak’ gibi müşteriyi kazıklamak “Ticari zekâ”

$1-         Hakemlerin tribünler boş olmasına rağmen kafası tribünler kadar dolu ve karışık bir maç yönetmesi “İçsel Zekâ”

$1-         Bana bir şey olmaz’ diyerek maske takmamak, maske takması için kendisini uyaran doktora şiddet uygulamak “Kaba zekâ”

$1-         Televizyon ekranlarında futbolu bağlamı dışında yorumlamak, yenildi halde galip gelen bir takımın antrenörü gibi konuşmak “Sözel Zekâ”

$1-         Yoğun trafikte ambulansın arkasına takılmak “Pratik zekâ”

$1-         Hakemlerin VAR’a rağmen hatalı kararlar vermesi “Yapay zekâ”

$1-         Birinin çok isteyip çaba sarf ettiği şeyi başkasının hiç çaba sarf etmeden ulaşması “Kişiye dönük torpilli Zekâ”,

$1-         Finansal faır play yasağına rağmen ligin transfer şampiyonu olmak “Matematiksel Zekâ”,

$1-         Havai fişek patlatarak kuşların ölümüne neden olmak “Doğasal Zekâ”

$1-         Hakemi aldatmak için kurnazlık yapmak ”Stratejik zekâ”

$1-         Kadına şiddeti kınayarak önlemeye çalışmak “Duygusal Zekâ”

$1-         Sınavda kopya çekmek “Eğitsel Zekâ”,

$1-         Pandemi yasaklarını hiçe sayılarak yapılan piknikte yapmak “Zır cahil Zekâ”

$1-         Nükleer santral için dereleri kurutmak, Maden ocakları için ormanları yok etmek “Varoluşsal Zekâ”

$1-         Trafikte makas atmak “Kinestetik zekâ”,

$1-         Kadın kılığına girerek 5 milyon lira değerindeki lüks cipi çalmak “Yaratıcı Zekâ”

$1-         “Gör beni göreyim seni” düşüncesiyle şehirleri beton yığını haline getirmek “Çevresel zekâ”,

$1-         Balıkesir'de 250 yıllık manastır şapelin defineci kazıları nedeniyle yıkılması “Tarihsel Zekâ”

$1-         İstanbul'da sokağa çıkma kısıtlamasında TEM Otoyolunda yol verme tartışması nedeniyle iki grup arasında çıkan kavgada tek yumrukla yere serilmek “Maganda Zekâ”

$1-         ‘Caniliğin sınırı yok’ diyerek köpek ve kedileri patileri keserek öldürmek “Hayvansal zekâ”

$1-         Tartışma programlarında cahilliğini ‘laf ebeliğiyle’ kapatmaya çalışmak “Medyatik zekâ”

$1-         Benden atlasın da nerede patlarsa patlasın" kolaycılığı “Sosyal Zekâ”

$1-         Bir şeyden kaçtığı yoksa zevk aldığı belli olmadan kulak zarlarını patlatan yüksek sesle müzik dinleyip dans etmek “Müziksel/ritmik Zekâ” ile eşanlamlı olabiliyor. Oysaki zeki insan kurnaz olmaz, üretici olur. Çünkü, zekâ problemle yüzleşmek ve doğru çözümü bulmak, çözüm sürecini takip etmek ve gerektiğinde çözümü değiştirip/geliştirmek gibi süreçlerle ilişkilidir⁵.

Kurnazlık ile zekanın yer değiştirdiği böylesi kötüye kullanmalarda ahlakın zayıflaması kaçınılmaz olacağından ebeveyn, öğretmen ve antrenör farkındalık ve tutumlarının önemi büyüktür. Kurnazlığı zekâ yerine koyup ödüllendiren kültürler hiçbir zaman kalıcı başarılara ulaşamazlar. Bu kültürler içinde yaşayan insanlar günü birlik yaşar, yüzeysel değerlendirmelerle avunur, basit başarılarla hayatını sürdürürler.

Hangi siyasi anlayış, kültürel ortam ve sportif düzeyde olursak olalım geleceği yeni bakış açılarıyla görebilmeliyiz. “Dert çok, derman yok…” gibi görünse de şaşırtıcı olmayan bu sorunlara çare olacak çözüm yolları belli ve biliniyor.

Bu süreçte ‘Aklı var fikri yok’ deyimini yaşam tarzına dönüştürmemek, kaynakları doğru kullanmak⁶ için ‘çalışmak’, ‘üretmek’, ‘sorumluluk almak’, ‘yararlı olmak’ gibi ‘istendik davranışlar’⁷ içeren eğitim ve kültür politikamızın yeniden gözden geçirilmesi, ailelerin çocuklarını bir değer olarak yetiştirmesi ve antrenörlerin sporcularını ‘önce insan’ temel felsefesiyle geliştirmesi gerekiyor.

Ne kadar "iyimser" bir biçimde yorumlarsak yorumlayalım istek ve ihtiyaçların kurnazlıkla giderilmesi zihin ve karakter açısından zayıflık, sosyolojik açıdan norm ve değerlerin yozlaşması ve felsefi açıdan düşüncesizlik ve ilkesizliktir. Bu bağlamda, haksız kazanımların neden olduğu mağduriyetle insanları umutsuz bir geleceğe mahkûm etmenin “kıvrak zekâ” olarak algılandığı bir toplumda zekaya değil “Ahlaka ihtiyacı var!”

Kaynaklar: 

 1.     Piaget, J. (1999) Çocukta Zihinsel Gelişim, (Türkçesi: Hüseyin Portakal), Cem Yayınları, İstanbul. 

 2.     Arı, R. (2008), Eğitim Psikolojisi, 4. Basım, Nobel Yayınları, Ankara. 

3.     Timuçin, A. (2004 ), Felsefe Sözlüğü, 5. Basım, Bulut Yayınları, İstanbul. 

 4.     Koç, M. Yavuzer, Y. Demir, Z. Çalışkan, M. (2001) Gelişim ve Öğrenme, Nobel Yayınları, Ankara.

 5.     Korkman, H. (2014 ), “Üniversite Öğrencilerinde Yükleme Karmaşıklığının Duygusal Zekâ ve Akıcı Zekâ Çerçevesinde İncelenmesi, Doktora Tezi, Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Konya. 

 6.     Uğraş, S. (2018), Beden Eğitimi ve Spor Öğretmenlerinin Mesleki Etik ve Mesleki Motivasyon Durumlarının Değerlendirilmesi, Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Malatya.

7.     Erden, M. (2011), Eğitim Bilimlerine Giriş, 6.Baskı, Arkadaş Yayınları, İstanbul.